کارکردهای موثر «شورای عالی انقلاب فرهنگی»؛ از تدوین اسناد بالادستی تا نهادسازی استراتژیک

به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، «شورای عالی انقلاب فرهنگی»، نهادی کلیدی و راهبردی در سیاست‌گذاری فرهنگی، علمی و اجتماعی ایران، به‌طور رسمی در ۱۹ آذر ۱۳۶۳ تأسیس شد. این شورا با هدف یکپارچه‌سازی فعالیت‌های فرهنگی و علمی کشور، مقابله با چالش‌های ناشی از تحولات انقلابی و سامان‌دهی نظام آموزشی شکل گرفت. تأسیس شورا در این تاریخ، نمادی از ضرورت بازنگری در ساختارهای فرهنگی و علمی کشور برای پاسخگویی به نیازهای جامعه انقلابی بود.

۱۹ آذر، به‌عنوان روز تأسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی، فرصتی برای مرور دستاوردها و چشم‌اندازهای آن در عرصه‌های مختلف است. از تدوین اسناد بالادستی گرفته تا تأسیس نهادهای استراتژیک، شورای عالی انقلاب فرهنگی توانسته است، مسیر توسعه‌ی علمی و فرهنگی ایران را هموار کند و به‌عنوان بستری برای تقویت هویت اسلامی – ایرانی در عرصه‌های ملی و بین‌المللی نقش‌آفرینی کند.

تاریخچه تأسیس و اهداف شورای عالی انقلاب فرهنگی

شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۶۳ با فرمان امام خمینی(ره) و با هدف تنظیم و هدایت فعالیت‌های فرهنگی، علمی و آموزشی کشور تأسیس شد. این شورا در ابتدا با عنوان ستاد انقلاب فرهنگی آغاز به کار کرد و بعدها با گسترش وظایف، به شورای عالی تبدیل شد. تأسیس این نهاد در واکنش به خلأهای فرهنگی و نیاز به یک نظام واحد برای سیاست‌گذاری فرهنگی – علمی کشور انجام گرفت. از جمله اقدامات اولیه‌ی آن، اصلاح ساختار دانشگاه‌ها و بازگشایی آن‌ها پس از انقلاب فرهنگی سال ۱۳۵۹ بود.

وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی در سه حوزه‌ی فرهنگ، علم و فناوری متمرکز است و با هدف ترویج ارزش‌های اسلامی و ایرانی عمل می‌کند. تصویب بیش‌از سه‌هزار مصوبه در زمینه‌های گوناگون طی ۴ دهه اخیر، نشان‌دهنده‌ی تأثیرگذاری این شورا در امور راهبردی کشور است. یکی از نتایج ملموس آن، اجرای طرح‌هایی مانند تدوین نقشه‌ی جامع علمی کشور بوده است. این نقشه، توسعه‌ی علمی کشور را بر اساس اولویت‌های ملی هدف‌گذاری کرده و به پیشرفت در تولید علم کمک کرده است.

شورا به‌عنوان یک مرجع بالادستی، مسئول سیاست‌گذاری و نظارت بر نهادهای فرهنگی، علمی و آموزشی است. این مسئولیت شامل هدایت دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و رسانه‌های فرهنگی می‌شود. نمونه‌ای از موفقیت‌های شورا، کنترل رشد کمی دانشگاه‌ها و افزایش کیفیت آموزشی است. بر اساس آمار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، تعداد دانشگاه‌های کشور از ۲۰۰ مرکز در سال ۱۳۵۷ به بیش‌از ۲۲۰۰ مرکز در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته است که نتیجه‌ی هدایت استراتژیک این نهاد بوده است.

نقش شورای عالی انقلاب فرهنگی در تدوین اسناد بالادستی

شورای عالی انقلاب فرهنگی نقش کلیدی در تدوین اسناد راهبردی کشور ایفاء کرده است. نقشه جامع علمی کشور، یکی از مهم‌ترین اسناد بالادستی شورا، در سال ۱۳۸۹ به تصویب رسید و راهنمای توسعه‌ی علمی ایران شد. این نقشه شامل ۱۳ راهبرد کلان، ۷۳ راهبرد ملی و ۲۲۴ اقدام ملی است که بر اولویت‌هایی مانند نانو، زیست‌فناوری و هوافضا تأکید دارد. نتایج اجرای آن، افزایش سهم ایران در تولید مقالات علمی از ۰.۳ درصد در سال ۲۰۰۰ میلادی به ۱.۴۶ درصد در سال ۲۰۲۲ بوده است.

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش یکی دیگر از دستاوردهای شورا است که در سال ۱۳۹۰ به تصویب رسید. این سند با هدف اصلاح نظام آموزشی کشور، محورهایی مانند عدالت آموزشی و تربیت نیروی انسانی متعهد را مورد توجه قرار داده است. بر اساس گزارش سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان وزارت آموزش‌ و پرورش(سمپاد)، میزان دانش‌آموزان سمپاد در مناطق محروم ۴۵ درصد افزایش پیدا کرده است، زیرا در صورت کسب این جایگاه شهریه‌ی آنان را دولت پرداخت می‌کند.

همچنین سند مهندسی فرهنگی کشور که در سال ۱۳۹۲ تصویب شد، به عنوان چارچوبی برای مدیریت و توسعه‌ی فرهنگی عمل می‌کند. این سند بر مسائل کلیدی مانند سبک زندگی اسلامی – ایرانی تمرکز دارد. بر اساس آمار مرکز آمار ایران، اجرای این سند باعث کاهش ۲۰ درصدی استفاده از محتوای غیرایرانی در فضای مجازی طی ۵ سال گذشته شده است.

تحول نظام آموزش و پرورش با هدایت شورای عالی انقلاب فرهنگی

شورای عالی انقلاب فرهنگی در راستای اصلاح نظام آموزشی کشور، نقش راهبردی داشته است. از جمله اقدامات آن، تصویب سند تحول بنیادین آموزش و پرورش بوده که بر عدالت آموزشی، تقویت هویت اسلامی – ایرانی و توسعه‌ی مهارت‌های زندگی تأکید دارد. نتایج این سند، افزایش ۲۵ درصدی دسترسی دانش‌آموزان به مدارس هوشمند طی دهه‌ی گذشته بوده است.

یکی از دیگر دستاوردهای شورا در این حوزه، تقویت آموزش‌های فنی و حرفه‌ای برای ورود به بازار کار است. بر اساس آمار سازمان فنی و حرفه‌ای، تعداد دانش‌آموزانی که دوره‌های مهارتی را در مقاطع متوسطه گذرانده‌اند، از ۴۵۰ هزار نفر در سال ۱۳۹۰ به ۸۵۰ هزار نفر در سال ۱۴۰۲ رسیده است. این افزایش، نتیجه‌ی سیاست‌گذاری‌های هدفمند شورا است. همچنین، شورا با هدایت برنامه‌های آموزشی به سمت علوم و فناوری‌های نوین، نقش مؤثری در توسعه‌ی آموزش کشور داشته است.

جهاد دانشگاهی متولد شورای عالی انقلاب فرهنگی

جهاد دانشگاهی به‌عنوان یکی از نهادهای برآمده از شورای عالی انقلاب فرهنگی، در سال ۱۳۵۹ و با هدف اسلامی‌سازی محیط‌های علمی و دانشگاهی تأسیس شد. این نهاد با تأکید بر تلفیق علم و ارزش‌های دینی، نقش مهمی در تقویت ظرفیت‌های پژوهشی کشور داشته است. از جمله دستاوردهای جهاد دانشگاهی، راه‌اندازی مرکز درمان ناباروری رویان در سال ۱۳۷۰ است که تاکنون بیش‌از ۵۰ هزار زوج را درمان کرده است.

جهاد دانشگاهی علاوه‌بر نقش پژوهشی، در زمینه‌ی تجاری‌سازی فناوری نیز فعال بوده است. یکی از پروژه‌های موفق آن، تولید تجهیزات پزشکی پیشرفته از جمله دستگاه‌های MRI داخلی بوده است که وابستگی کشور به واردات را کاهش داده است. بر اساس آمار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، این تولیدات داخلی باعث صرفه‌جویی ۱۰۰ میلیون دلاری در واردات تجهیزات پزشکی طی سال‌های اخیر شده است.

این نهاد همچنین در حوزه‌ی آموزش و توسعه‌ی مهارت‌ها پیشرو بوده است. ارائه دوره‌های آموزشی تخصصی و عمومی به بیش‌از ۲ میلیون نفر در سال ۱۴۰۱، بخشی از عملکرد آن محسوب می‌شود. بر اساس گزارش جهاد دانشگاهی، بیش‌از ۶۰ درصد از شرکت‌کنندگان در این دوره‌ها موفق به ارتقای شغلی شده‌اند. این آمار نشان‌دهنده اثربخشی برنامه‌های جهاد دانشگاهی در توانمندسازی نیروی انسانی است.

شورای عالی انقلاب فرهنگی و نظارت بر نهادهای علمی و پژوهشی

شورای عالی انقلاب فرهنگی وظیفه‌ی نظارت بر نهادهای علمی و پژوهشی کشور را بر عهده دارد. این نظارت شامل دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و مؤسسات آموزشی است. به عنوان نمونه، شورا با تصویب آیین‌نامه‌های اخلاق در پژوهش، نقشی کلیدی در جلوگیری از تخلفات علمی ایفاء کرده است. در نتیجه، تعداد مقالات دارای اعتبار علمی ایران طی یک‌دهه‌ی گذشته ۲۵ درصد افزایش یافته است.

از دیگر اقدامات شورا، نظارت بر عملکرد مراکز تحقیقاتی و ارتقای کیفیت آن‌ها بوده است. به‌عنوان مثال، در حوزه‌ی نانو فناوری، حمایت‌های شورا منجر به رشد ۴۰ درصدی تعداد ثبت اختراعات مرتبط با نانو در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۰ شده است. این دستاوردها نشان‌دهنده‌ی تأثیر سیاست‌گذاری‌های شورا در ارتقای جایگاه علمی کشور است.

همچنین شورا در کنترل انحرافات پژوهشی و تخصیص بودجه‌های علمی، مؤثر بوده است. بر اساس آمار سازمان برنامه‌ و بودجه، سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی ایران از ۰.۳ درصد در سال ۱۳۸۰ به ۱.۲ درصد در سال ۱۴۰۰ افزایش یافته است. این رشد، حاصل تلاش شورا برای تأمین مالی پروژه‌های کلیدی علمی بوده است.

نقش شورای عالی انقلاب فرهنگی در حوزه هوش مصنوعی

سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران که توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده است، به عنوان یک گام بزرگ در راستای ارتقای حکمرانی، تقویت بنیان‌های علمی و پژوهشی کشور و ایجاد تحولات عظیم در عرصه‌های مختلف همچون آموزش، بهداشت و صنعت شناخته می‌شود. این سند در تاریخ ۲۹ خرداد ۱۴۰۳ به تصویب رسید و به نهادهای مختلفی همچون نهاد ریاست‌جمهوری، وزارت علوم و وزارت ارتباطات ابلاغ شد. اهداف اصلی آن شامل استفاده از فناوری هوش مصنوعی برای پیشرفت در بخش‌های کلیدی اقتصادی و اجتماعی کشور است.

این سند به دنبال ایجاد یک زیست‌بوم مناسب برای رشد و توسعه‌ی فناوری‌های نوین، تقویت مشارکت بخش خصوصی و تسهیل فضای کسب‌وکار است. علاوه‌بر این، سند یادشده به اهمیت تقویت زیرساخت‌های فناوری و توجه ویژه به نیروهای انسانی متخصّص اشاره دارد. سند همچنین به‌طور خاص به مواردی چون توسعه‌ی شرکت‌های دانش‌بنیان و تقویت نقش نخبگان در پیشبرد این فناوری اشاره کرده و زمینه‌های لازم برای همکاری‌های بین‌المللی را فراهم می‌آورد.

ایجاد معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با اقدام شورا

یکی دیگر از اقدامات کلیدی شورای عالی انقلاب فرهنگی، پیشنهاد تأسیس معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در سال ۱۳۸۵ بود. این اقدام با هدف تقویت جایگاه علوم و فناوری در ساختار اجرایی کشور صورت گرفت. معاونت مذکور، به‌عنوان نهادی پیشرو در حمایت از پژوهشگران و کارآفرینان، نقش مهمی در توسعه‌ی علم و فناوری در کشور داشته است.

از جمله موفقیت‌های این معاونت، راه‌اندازی صندوق نوآوری و شکوفایی در سال ۱۳۹۱ بود که تاکنون از بیش‌از ۱۰ هزار طرح فناورانه حمایت کرده است. طبق آمار رسمی، این صندوق توانسته است ۷۰۰۰ شغل پایدار در حوزه‌های فناوری ایجاد کند. این نتایج نشان‌دهنده‌ی تأثیر عمیق این نهاد بر ارتقای اقتصاد دانش‌بنیان است.

همچنین، حمایت از استارت‌آپ‌های نوآور، یکی دیگر از اقدامات موفق معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری بوده است. بر اساس گزارش سال ۱۴۰۱، بیش‌از ۳۵۰۰ استارت‌آپ در حوزه‌های مختلف فناوری اطلاعات، نانو و زیست‌فناوری فعالیت می‌کنند که ۷۰ درصد از آن‌ها مستقیماً از حمایت‌های این معاونت بهره‌مند شده‌اند.

شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ تنظیم‌گر تعاملات بین‌المللی فرهنگی

سند جامع روابط علمی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران که در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۹۶ در جلسه ۸۰۵ شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید، به‌طور کلی بر گسترش روابط علمی و پژوهشی ایران با کشورهای دیگر تأکید دارد. هدف این سند، بهبود جایگاه علمی کشور در سطح جهانی و ارتقای توانمندی‌های علمی ایران از طریق تعاملات بین‌المللی است. در این راستا، توجه ویژه‌ای به استفاده از ظرفیت‌های موجود در سفارتخانه‌ها، رایزنی‌های فرهنگی و نهادهای علمی خارجی شده است تا ارتباطات علمی و پژوهشی به‌صورت مؤثرتر و با نظارت دقیق‌تر انجام شود.

یکی از اقدامات اصلی در این سند، توسعه‌ی سامانه‌های هوشمند برای رصد، ثبت و ارزیابی روابط علمی بین‌المللی است. همچنین، بر لزوم تسهیل عضویت و مشارکت فعال در مجامع علمی بین‌المللی تأکید شده است. این سند همچنین بر تقویت زبان فارسی به‌عنوان یکی از زبان‌های معتبر علمی و نشر دستاوردهای علمی ایران در حوزه‌های مختلف تأکید دارد. به‌ویژه، استفاده از شبکه‌های اجتماعی، پایگاه‌های اطلاعاتی و کنفرانس‌های علمی برای به اشتراک گذاشتن دستاوردها و نتایج تحقیقات علمی ایرانیان در سطح جهانی، مورد توجه قرار گرفته است.

یکی دیگر از اقدامات مؤثر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حمایت از برگزاری نمایشگاه‌ها و رویدادهای فرهنگی بین‌المللی است. نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، با حضور بیش‌از ۸۰ کشور در سال ۱۴۰۲، نمونه‌ای از موفقیت‌های این حوزه است. طبق آمار رسمی، این رویداد به افزایش ۳۰ درصدی فروش کتاب‌های ایرانی در بازارهای خارجی منجر شده است.

همچنین شورا در ایجاد بسترهای علمی و فرهنگی برای دانشجویان خارجی نقش فعالی داشته است. برنامه‌ی بورسیه‌ی دانشجویان خارجی توسط وزارت علوم و شورای عالی انقلاب فرهنگی، باعث شد تعداد دانشجویان بین‌المللی در ایران از ۵۷۰۰ نفر در سال ۱۳۸۰ به بیش‌از ۵۵ هزار نفر در سال ۱۴۰۱ افزایش یابد. این موفقیت، جایگاه ایران را به‌عنوان قطب فرهنگی و علمی منطقه تقویت کرده است.

سیاست‌گذاری شورای عالی انقلاب فرهنگی در راستای تولید علم و فناوری

یکی از مهم‌ترین کارکردهای شورای عالی انقلاب فرهنگی، سیاست‌گذاری در زمینه‌ی تولید علم و فناوری است. این شورا با تدوین اسنادی همچون نقشه جامع علمی کشور، جهت‌گیری‌های کلان علم و فناوری را تعیین کرده است. بر اساس پایگاه استنادی اسکوپوس، در سال ۲۰۱۹، ایران با تولید ۶۷ هزار و ۷۴۴ مقاله علمی، به رتبه‌ی پانزدهم جهانی در تولید مقالات علمی رسید که این دستاورد از نتایج سیاست‌گذاری‌های شورا است.

در زمینه‌ی تجاری‌سازی علم، شورای عالی انقلاب فرهنگی نقش مهمی در گسترش شرکت‌های دانش‌بنیان داشته است. طبق گزارش معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان از ۵۵ شرکت در سال ۱۳۹۰ به بیش‌از ۹۵۰۰ شرکت در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته است. این شرکت‌ها علاوه‌بر تولید محصولات فناورانه، به ایجاد بیش‌از ۳۵۰ هزار شغل مستقیم کمک کرده‌اند.

همچنین شورا با حمایت از پژوهش‌های کاربردی در حوزه‌هایی مانند نانو، زیست‌فناوری و انرژی‌های نو، زمینه‌ساز پیشرفت‌های چشمگیری شده است. به‌عنوان مثال، ایران اکنون در فناوری نانو در رتبه‌ی چهارم جهانی قرار دارد. بر اساس آمار ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، صادرات محصولات نانویی ایران به بیش‌از ۴۰ کشور جهان، سالانه حدود ۱ میلیارد دلار درآمدزایی دارد.

بر اساس مطالب فوق، «شورای عالی انقلاب فرهنگی» به‌عنوان نهادی استراتژیک، نقشی بی‌بدیل در پیشبرد اهداف فرهنگی، علمی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران ایفاء کرده است. این شورا با تدوین اسناد بالادستی، سیاست‌گذاری‌های راهبردی و تأسیس نهادهای کلیدی، بستری مناسب برای رشد و توسعه‌ی پایدار کشور فراهم آورده است. دستاوردهایی همچون ارتقای جایگاه علمی ایران در سطح بین‌المللی، حمایت از نخبگان، توسعه‌ی شرکت‌های دانش‌بنیان و گسترش تعاملات فرهنگی جهانی، نشان‌دهنده‌ی اثربخشی سیاست‌های این نهاد در تحقق آرمان‌های انقلاب اسلامی ایران است.

با توجه به جایگاه ویژه‌ی شورای عالی انقلاب فرهنگی در نظام تصمیم‌گیری کشور، تداوم تقویت ساختارهای آن و به‌روزرسانی سیاست‌ها بر اساس نیازهای روز جامعه، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی و فرهنگی ایران، مسیر تحوّل و پیشرفت را هموارتر کند و همچنان به‌عنوان یک نهاد الگو در جهان اسلام نقش‌آفرینی کند.

انتهای پیام