آثار روانی انتشار اخبار خودکشی

تهران پزشکی: همواره نگرانی‌هایی از تأثیرات منفی انتشار اخبار خودکشی وجود داشته؛. در همین راستا نیز وزارت بهداشت دستورالعمل جدیدی برای مدیریت این نوع اخبار به رسانه‌ها ابلاغ کرده است.

محمدرضا شالبافان، مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت جزئیات این دستورالعمل را تشریح کرده و بر اهمیت نقش رسانه‌ها در کاهش آسیب‌های روانی ناشی از انتشار اخبار خودکشی تأکید و از این موضوع به عنوان یک گام مهم در مدیریت آسیب‌های روانی در جامعه یاد کرد.

دستورالعمل تازه وزارت بهداشت؛ تغییر نگاه به پوشش اخبار حساس

وی با تأکید بر اینکه این دستورالعمل، سومین ویرایش دستورالعمل مدیریت اخبار خودکشی در رسانه است، گفت: دستورالعمل جدید که توسط دفتر سلامت روانی اجتماعی وزارت بهداشت تدوین و ابلاغ شده است، به ویژه در زمینه توجه به فضای مجازی و رسانه‌های غیررسمی تفاوت‌هایی با دستورالعمل‌های قبلی دارد.

شالبافان با اشاره به تأثیرات منفی انتشار و نقل اخبار خودکشی بر افکار خودکشی در جامعه و تأکید سازمان جهانی بهداشت بر این موضوع، افزود: سازمان جهانی بهداشت چندی پیش اقدام به تدوین دستورالعمل جدیدی در این زمینه کرد که نسبت به دستورالعمل‌های قبلی ویژگی‌های برجسته‌ای داشت و از جمله آنها می‌توان به توجه ویژه به انتشار اخبار در فضای مجازی اشاره کرد. درحالیکه در دستورالعمل‌های قبلی، بر انتشار اخبار در رسانه‌های رسمی تاکید شده بود. دستورالعمل جدید وزارت بهداشت نیز با الهام از دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی درباره پیشگیری از خودکشی و با هدف کاهش پیامدهای منفی گزارش اخبار خودکشی و افزایش تأثیرات مثبت رسانه‌ها تدوین شده است.

ضرورت توجه به نحوه انتشار اخبار خودکشی

سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت گفت: در سال‌های اخیر در سراسر دنیا از جمله ایران، بسیاری از اخبار نه از رسانه‌های رسمی، بلکه از رسانه‌های غیررسمی و توسط افراد در فضای مجازی منتشر می‌شود. در دستورالعمل جدید تاکید ویژه ای صورت گرفته بر مواردی که باید در فضاهای مجازی به آنها پرداخت که با انتشار گسترده و رسمی این دستورالعمل می‌توان در این مسیر گام برداشت.

وی افزود: در این دستورالعمل، مثال‌هایی مطرح شده در مورد اینکه یک خبر در مورد خودکشی اگر به شیوه نامناسب منتشر شود، چه اثری داشته و چنانچه به صورت استاندارد منتشر شود چه تأثیراتی در پی خواهد داشت؟ نحوه بیان و تیتر خبر بسیار اهمیت دارد، چراکه در بسیاری از مواقع خبرنگاران حرفه‌ای بر این امر واقف هستند، اما نمی‌دانند که باید چه کنند و این دستورالعمل با حداقل اطلاعات تئوریک، راهکارهای عملی و مؤثر را در اختیار آنان قرار می‌دهد.

وی در ادامه اظهار کرد که این دستورالعمل در قالب ۱۸ صفحه تدوین و تلاش شده است تا به‌صورت مختصر و مفید، اطلاعات مهم و عملی را در اختیار اصحاب رسانه قرار دهد.

وی همچنین از برگزاری کارگاه‌های آموزشی و جلسات هم‌اندیشی با حضور خبرنگاران خبر داد و افزود: در سلسله جلساتی که با خبرنگاران برگزار خواهد شد، با آنان همفکری و تبادل نظر کرده و دیدگاه‌های آنان نیز شنیده و پاسخ داده خواهد شد. این رویدادها باید به طور مستمر پیگیری شود.

مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها در سلامت روان جامعه

سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در خصوص مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها نیز، گفت: اکثریت افراد جامعه و به خصوص فعالان رسانه‌ای در کشورمان تمایلی ندارند تا سلامت روان جامعه آسیب ببیند، این دستورالعمل تنها یک ابزار آموزشی برای رسانه‌ها نیست، بلکه در تلاش است تا با جلب توجه به این موضوع مهم، اصحاب رسانه را به پذیرش مسئولیت اجتماعی خود در زمینه سلامت روان جامعه دعوت کند. این دستورالعمل، دعوتی از رسانه‌ها است که با جدیّت به موضوع سلامت روان پرداخته و با تمرکز بر کاهش احتمال خودکشی در جامعه، به‌ویژه در میان گروه‌های مستعد، گام بردارند.

وی در خصوص جایگاه صدور چنین دستورالعمل‌هایی در نظام سلامت، اظهار کرد: صدور اینگونه دستورالعمل‌ها به عنوان بخشی از آگاهی عمومی می‌تواند اثربخش باشد، اما نیازمند تکرار و تعامل است. چراکه آسیب‌های روانی همواره در متن جوامع وجود داشته و اتخاذ رویکرد پایدار و مستمر در این زمینه از الزامات اثربخشی برنامه هاست.

آموزش اصولی در مورد خودکشی و سلامت روان

یکی دیگر از نکات مهمی که شالبافان به آن اشاره کرد، لزوم گنجاندن موضوعات مرتبط با خودکشی و سلامت روان در برنامه‌های درسی گروه‌های تخصصی روانشناسی، روان‌پزشکی و خبرنگاری بود و افزود: انتظار می‌رود که مباحث مربوط به سلامت روان و نحوه بیان اخبار خودکشی در برنامه‌های آموزشی این رشته‌ها وارد شود، تا پس از فارغ‌التحصیلی، کارشناسان و خبرنگاران قادر باشند با دقت و مسئولیت پذیری اخبار خودکشی را پوشش دهند.

لزوم همکاری رسانه‌ها و وزارت بهداشت برای ارتقای سلامت روان جامعه

وی گفت: در این زمینه نیازمند همکاری و همفکری با رسانه‌ها هستیم، زیرا در بسیاری از مواقع دستورالعمل یک طرفه پاسخگو نیست. به خصوص در مورد رسانه‌های غیررسمی و افراد حقیقی تأثیرگذار در فضای مجازی؛ این افراد خبرگزاری رسمی نیستند، اما چنانچه خبری را منتشر کنند، بازدید بسیاری خواهد داشت. بنابراین، چنانچه از آنها دعوت کنیم این شیوه نامه را مطالعه کرده و پیشنهادات خود را مطرح کنند، در ویرایش های بعدی این پیشنهادات‌شان مدنظر قرار خواهد گرفت. بنابراین آنچه که نیاز داریم این است که رسانه‌ها و خبرنگاران، در مورد انتشار اخبار خودکشی به خصوص افراد مشهور احتیاط کنند و آن را جزو مسئولیت اجتماعی خود تلقی کنند.

آثار روانی انتشار اخبار خودکشی

وی با بیان اینکه امکان دارد در افرادی که مستعد خودکشی هستند، انتقال دراماتیک اقدام به خودکشی در افراد مشهور، منجر به تقلید و آسیب شود، به آثار روانی انتشار اخبار خودکشی اشاره کرد و دو پدیده مهم به نام‌های «اثر ورتر» و «اثر پاپاگنو» را توضیح داد.

وی گفت: اثر ورتر به تقویت افکار خودکشی در افراد مستعد منجر می‌شود و می‌تواند باعث تقلید از خودکشی فرد معروف شود. اما اثر پاپاگنو به‌طور معکوس عمل کرده و می‌تواند با ارائه گزینه‌های دیگر، از خودکشی جلوگیری کرده و حتی در برخی موارد تأثیرات مثبتی در پیشگیری از خودکشی داشته باشد.

وی افزود: افرادی که دچار آسیب‌های روانی هستند، در شرایطی بسیار شکننده و بحرانی قرار دارند. اگر در این لحظات حساس دست آن‌ها را بگیریم، می‌توانند به زندگی بازگردند، اما اگر آن‌ها را رها کنیم، ممکن است برای همیشه از دستشان دهیم. در این میان، نقش رسانه‌ها به همان اندازه حساس، حیاتی و تأثیرگذار است.

تعامل با رسانه‌ها و فضای مجازی

وی در پاسخ به این سوال که آیا پیروی از دستورالعمل مدیریت انتشار اخبار خودکشی منجر به سلب آزادی بیان مطبوعات و ایجاد خودسانسوری می‌شود، گفت: در شیوه‌نامه جدید این موضوع به‌طور واضح بیان شده است؛ هدف ما این نیست که اخبار منتشر نشوند، زیرا دنیای امروز، عصر ارتباطات و تکنولوژی است و نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت. اما آنچه مهم است این است که اخبار حساس به‌گونه‌ای منتشر شوند که به آسیب‌های اجتماعی دامن نزنند. به عنوان مثال، به جای اینکه تیتر بزنیم «فلان شخصیت معروف خودکشی کرد»، بهتر است بگوییم «فلان شخصیت معروف درگذشت».

وی گفت: از سوی دیگر، گاهی اوقات رسانه‌ها به قصد دراماتیک جلوه دادن درگذشت یک فرد مشهور و افزایش بازدید صفحات یا سایت‌های خود، پیش از آنکه به‌طور قانونی علت مرگ مشخص شود، به سرعت اعلام می‌کنند که مرگ او خودکشی بوده است. در حالی که مدتی بعد ممکن است روشن شود که مرگ او نتیجه یک سانحه یا قتل بوده است. مثال‌های مختلفی از این موارد در دستورالعمل‌های موجود ذکر شده است و از رسانه‌ها دعوت می‌کنیم که حتماً این دستورالعمل‌ها را مطالعه کنند.

سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت تأکید کرد: نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد این است که در انعکاس اخبار مربوط به خودکشی نباید به ساده‌سازی پرداخت. خودکشی معمولاً تنها به یک دلیل خاص اتفاق نمی‌افتد و به‌طور معمول نتیجه‌ای از ترکیب مشکلات متعددی است، از جمله بیماری‌های روان‌پزشکی درمان‌نشده، فشار روانی، عوامل محیطی، اجتماعی یا اقتصادی و مسائل دیگر. به عنوان مثال، اگر گفته شود که فردی به دلیل فشار کاری، مشکلات مالی یا اعتراض به یک موضوع خاص به زندگی خود پایان داده، این امر نوعی ساده‌سازی است که نه‌تنها واقعیت پیچیده خودکشی را پنهان می‌کند، بلکه می‌تواند افکار خودکشی را در افرادی که با مشکلات مشابه دست و پنجه نرم می‌کنند، تقویت کند.

وی افزود: در مورد خودکشی باید نگاهی جامع و فراگیر به شرایط فرد و عوامل مؤثر در این پدیده داشته باشیم و بدون دریافت نظر کارشناسان، نباید اخبار را به‌صورت هیجانی و دراماتیک منتشر کنیم. “ما نمی‌گوییم اخبار را منتشر نکنید، بلکه تأکید داریم که مسئولانه‌تر عمل کنید.”

وی با تأکید بر اهمیت مسئولیت اجتماعی به‌عنوان یکی از ارکان حیاتی در حوزه سلامت روان، تصریح کرد: بسیاری از ما در اطرافیان خود افرادی داشته‌ایم که متأسفانه به زندگی خود پایان داده‌اند. اگر لحظه‌ای تأمل کنیم و به این فکر کنیم که شاید ما یا دیگران می‌توانستیم کاری انجام دهیم تا آن فرد تصمیم خود را تغییر دهد، قطعاً چنین کاری را می‌کردیم یا از دیگران انتظار داشتیم که چنین اقدامی انجام دهند.

شالبافان با تأکید بر پیچیدگی و تنوع عوامل مرتبط با خودکشی و این‌که اقدامات پیشگیرانه هنوز به‌طور کامل شناخته‌شده نیستند، گفت: با این حال، رسانه‌ها نقش حیاتی در تقویت یا تضعیف این اقدامات ایفا می‌کنند. برای مثال، تغییر شرایط اجتماعی ممکن است از حوزه تأثیرگذاری وزارت بهداشت و کارشناسان سلامت فراتر باشد، اما انتشار اخبار، هدفی ساده و دست‌یافتنی است که می‌تواند با همکاری رسانه‌ها و وزارت بهداشت به تغییرات مثبتی منجر شود. اگر رسانه‌ها در این مسیر همراه شوند، تأثیرات آن به‌سرعت ملموس خواهد بود.

وی تأکید کرد: تجربه نشان داده است که انتشار بی‌محابای خبر خودکشی یک فرد مشهور می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری داشته باشد؛ چرا که برخی افراد با او همزاد پنداری کرده و ممکن است اقدام او را تقلید کنند. بنابراین، رسانه‌ها باید از برجسته‌سازی محل وقوع و روش خودکشی خودداری کنند، زیرا این اطلاعات می‌تواند افراد مستعد را ترغیب کند تا به همان شیوه و در همان مکان به زندگی خود پایان دهند. این حساسیت در انتشار اخبار، نه محدودیت بلکه مسئولیتی انسانی در جهت حفظ جان افراد است.

یکی از مسائل اساسی که شالبافان بر آن تأکید داشت، مسئله انگ‌زنی به بیماری‌های روانی بود. وی گفت: یکی از عوامل مهم پیشگیری از وقوع خودکشی و کاهش آمار آن در جوامع، مراجعه به موقع فرد به درمانگر و مشاور است. یکی از عوامل اصلی در کشور ما، انگ بیماری‌های روان‌پزشکی و مراجعه به درمانگران و حتی انگ مصرف داروهای روان‌پزشکی است. بنابراین افراد یا مراجعه نمی‌کنند یا به دلیل نظرات عامیانه و غیرمسئولانه برخی افراد ناآگاه، درمان خود را متوقف می‌کنند.

وی اظهار داشت: بیماری‌های روان‌پزشکی، درست مانند دیابت یا فشارخون، حاصل اختلالاتی در بدن و تغییر وضعیت سلامتی هستند که نیازمند درمان و مراقبت‌اند. یکی از عوامل کلیدی در کاهش انگ مرتبط با این بیماری‌ها، ارتقای سواد سلامت روان در جامعه است؛ عرصه‌ای که رسانه‌ها می‌توانند نقشی بی‌بدیل و اثرگذار در آن ایفا کنند.

شالبافان تأکید کرد: رسانه‌ها باید همواره بر این نکته پافشاری کنند که بیماری‌های سلامت روان نه‌تنها قابل تشخیص‌اند، بلکه می‌توانند به‌طور مؤثری درمان و کنترل شوند. در کشور ما، هم روش‌های درمانی غیردارویی و هم داروهای روان‌پزشکی به شکلی ایمن و در دسترس ارائه می‌شوند. متأسفانه باورهای نادرستی در مورد داروهای روان‌پزشکی وجود دارد؛ از جمله این‌که اعتیادآور هستند یا باعث افزایش وزن می‌شوند. اما حقیقت این است که اکثر داروهای روان‌پزشکی که در داخل کشور و در جهان تولید می‌شوند، عوارض جدی نداشته و در بلندمدت اثرات مثبت و قابل‌توجهی بر سلامت روان افراد برجای می‌گذارند.

سرپرست دفتر سلامت روان وزارت بهداشت در ادامه سخنانش گفت: «انگ زدن» ریشه در رفتارهای نادرست و دیدگاه‌های اشتباه تک‌تک افراد جامعه دارد. اگر هر یک از ما این دیدگاه را در خود اصلاح کنیم و از انگ زدن به دیگران دست برداریم، اگر از قضاوت و تحقیر فاصله گرفته و با نگاهی انسانی‌تر به اطرافیان بنگریم، این دیوارهای بی‌اعتمادی فرو خواهد ریخت. در چنین فضایی، بیمارانی که به دلیل ترس از قضاوت جامعه از مراجعه به پزشک خودداری می‌کنند، می‌توانند با خیالی آسوده‌تر برای درمان اقدام کنند، کیفیت زندگی‌شان را ارتقا دهند و در مسیر پیشرفت فردی و سلامت روانی خود گام بردارند.

بنا بر اعلام وزارت بهداشت، شالبافان با انتقاد از محتوای برخی سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی گفت: متأسفانه در برخی آثار، بیماران روان‌پزشکی به شکلی غیرانسانی، خشن و ترسناک به تصویر کشیده می‌شوند. به نظر می‌رسد که برخی کارگردانان به پیامدهای منفی این رویکرد آگاه نیستند، اما چنین تصاویری می‌تواند تصورات جامعه درباره این بیماران را مخدوش کرده و آسیب جدی وارد کند. برای مثال، مخاطبی که هرگز از نزدیک با یک بیمار روان‌پزشکی مواجه نشده است، با دیدن این‌گونه آثار، نیازی به مراجعه به روانشناس یا درمانگر در خود احساس نمی‌کند، زیرا تصور می‌کند مشکلات روانی چیزی به مراتب هولناک‌تر از وضعیت خود او هستند. این مسئله به انگ‌زنی به بیماری‌های روان‌پزشکی دامن زده و آسیب‌های روانی را در جامعه تشدید می‌کند.

وی اظهار کرد: همچنین، گاهی در خلال همین سریال‌ها، درمانگران، افرادی بی‌اثر نمایش داده می‌شوند که باعث می‌شود مردم نسبت به کادر درمان بی‌اعتماد و دلسرد شوند، در حالی که خدمات تخصصی درمانگران در بسیاری از موارد توانسته جان افراد را نجات دهد و کیفیت زندگی بیماران را به‌طور چشمگیری ارتقا دهد.